Świątkowski Marcin (ok. 1720 — 1790), filozof, matematyk, teoretyk i historyk nauki.
Ur. na terenie diec. poznańskiej, pochodził na pewno z Wielkopolski, był synem Wojciecha. Miał brata Michała, od r. 1749 studenta Uniw. Krak., a być może uczestnika sejmiku przedkonwokacyjnego 7 II 1764 w Radziejowie; prawdopodobnie bratem Ś-ego był też Tomasz August (zm. po 1800), również syn Wojciecha, immatrykulowany w Uniw. Krak. w r. 1747, od r. 1750 bakałarz, a od r.n. magister, w r. 1755 doktor i profesor extraneus filozofii, mieszkaniec Bursy Śmieszkowskiej, po r. 1755 profesor w Akad. Lubrańskiego w Poznaniu i kanonik kapituły (1756) tamtejszej kolegiaty NMP in Summo (w aktach występował do r. 1770).
Ś. kształcił się początkowo w Akad. Lubrańskiego w Poznaniu, skąd jako kleryk (po uzyskaniu niższych święceń) diec. poznańskiej przybył na studia do Krakowa. Na Uniw. Krak. wpisał się w półr. letn. 1740 i już 22 X t.r. uzyskał bakalaureat; 25 IX 1745 otrzymał magisterium sztuk wyzwolonych i został promowany na doktora filozofii. W r. akad. 1745/6 wykładał jako profesor extraneus (zapewne spoza fakultetu). Był w Krakowie jeszcze 1 VII 1746. Wkrótce potem został wysłany na koszt bp. krakowskiego Andrzeja Stanisława Załuskiego na studia zagraniczne z zakresu matematyki, fizyki i astronomii w Paryżu i Londynie oraz u Ch. Wolffa w Halle (Saale). Powróciwszy w r. 1749 do kraju, został jeszcze w semestrze letnim inkorporowany do wydz. filozoficznego Uniw. Krak. oraz Kolegium Mniejszego i rozpoczął wykłady z matematyki i języków obcych. Prawdopodobnie przyjął wcześniej święcenia kapłańskie, bowiem otrzymał probostwo kościoła św. Szczepana w Krakowie; wiadomo, że miał je w l. 1752 i 1755. W styczniu 1750 na wyraźne życzenie bp. Załuskiego wszedł z profesorami: Józefem Popiołkiem, Antonim Krząnowskim, Stanisławem Filipowiczem, Wawrzyńcem Sałtszewiczem i Janem Przypkowskim w skład komisji, która miała ułożyć program nauczania dla zapowiadanej z fundacji biskupiej i przewidywanej dla Ś-ego katedry nauk matematyczno-fizycznych (profesor Zaluscianus). Komisja zaproponowała dwuletni kurs matematyki czystej (arytmetyka, geometria, trygonometria płaska i sferyczna) oraz roczne kursy matematyki stosowanej (elementy mechaniki, hydrostatyki, hydrauliki, optyki, nadto astronomii i geografii, architektury i geometrii praktycznej). Na program fizyki składała się szeroko pojęta nauka o przyrodzie. Do ustanowienia katedry jednak nie doszło.
Ś. został 27 II 1750 obrany seniorem Bursy Śmieszkowskiej. W r. 1753 zajmował się astronomią praktyczną, a w następnym semestrze, w r.n., wykładał elementy matematyki (methodum indivisibilum), przypuszczalnie na podstawie podręcznika Wolffa. Dociekliwy, szorstki, wysokiego o sobie mniemania i skłonny do dziwactw, skłócił się jednak z gronem profesorskim, które zapewne miało mu za złe nauczanie wg filozofii Wolffa, a jako kierownikowi bursy zarzucało zaniedbywanie zajęć. Pozbawiony wyrokiem sądu rektorskiego z 26 II 1755 funkcji seniora Bursy, opuścił t.r. Uniwersytet. Przeniósł się do Skalbmierza, gdzie zapewne z nadania biskupiego otrzymał 28 IV 1758 kustodię i probostwo w kapitule kolegiaty p. wezw. św. Jana Chrzciciela. W Skalbmierzu poświęcił się studiom, głównie matematycznym. W tym czasie podróżował do Austrii, a prawdopodobnie też do Saksonii.
Zwracając się 15 II 1765 z Wiednia z dedykacją dla króla Stanisława Augusta jako mecenasa nauk, Ś. opublikował dwuczęściowe dzieło filozoficzno-historyczne pt. Prodromus Polonus eruditae veritatis… (Berlin—Wr. 1765). Pierwszą część, podzieloną na trzy rozdziały: O świetności i użyteczności nauk, O utrudnieniach i podporach nauki oraz O pochodzeniu i istocie filozofii scholastycznej, poświęcił analizie metod poznania naukowego. Swoje dzieło napisał wyraźnie pod wpływem poglądów Wolffa, w duchu filozofii racjonalistycznej, z podkreśleniem roli nauki w życiu ludzi, wskazując przy tym pułapki filozofii scholastycznej, empirycznej i przesądnej (opartej na teologii). Wg Bogdana Suchodolskiego było ono na gruncie polskim pierwszą próbą ustalenia dominującej roli nauki w życiu ludzi, państw i społeczeństw oraz najpoważniejszym przejawem wyswobodzenia myśli naukowej z więzów scholastyki i skierowania jej na tory badania rzeczywistości. Ś. wnikliwie i trafnie ujął istotę problemów matematycznych, z pozycji naukowej bronił teorii heliocentrycznej Mikołaja Kopernika. Druga część dzieła (podzielona również na trzy rozdziały) zawierała przegląd rodzajów szkół i akademii oraz propozycje organizacyjne dla nich; w rozdziale trzecim przedstawiono wykaz sławnych szkół i akademii w świecie. Dzieło Ś-ego, pionierskie w dziedzinie naukoznawstwa, świadczyło o dojrzałości myśli naukowej polskiego Oświecenia (J. Dianni), jednak wydane po łacinie, nie znalazło należnego oddźwięku.
Ś. w r. 1766 opuścił kanonię skalbmierską; odtąd żył z własnego funduszu, wg Kownackiego «poważany jako filozof matematyk a nawet dr medycyny», zwłaszcza na dworze księcia sasko-gotajskiego (Fryderyka III?). W r. 1770 wydał po łacinie niepełną wersję powstałego ok. r. 1564, a ogłoszonego ok. r. 1580 dialogu arcybp. lwowskiego Jana Dymitra Solikowskiego (w XVIII w. przypisywanego nadal Stanisławowi Orzechowskiemu) „Facies perturbatae Reipublicae”, znanego bardziej jako „Apocalipsis” lub „Idea apocalytica, seu Apocalipsis”; nadał mu tytuł „Monitor somnians seu somnium praesentem Reipublicae Poloniae statum referens simulque ejusdem melioris redendi consilium exhibens” (b.m.w.). Dialog ten ukazywał w formie alegorycznej wizję bezładu i zagrożenia Rzpltej. Pod koniec konfederacji barskiej bywał Ś. w domu Kownackich (być może w Krakowie). Następne lata poświęcił obliczeniom matematycznym, głównie zagadnieniu kwadratury koła. Wynikami swych prac starał się zainteresować Królewską Akad. Nauk w Berlinie, a zwłaszcza J. L. Lagrange’a; był podobno goszczony na posiedzeniu Akademii w Berlinie, lecz do swych teorii nie zdołał przekonać tamtejszych uczonych. Po powołaniu KEN został (wg notatek W. Kownackiego) zaproszony do Warszawy, jednak stołeczni «oświeceni belletryści» potraktowali go jako przedstawiciela krakowskich «zapleśniałych scholastyków i perypatów». Zrezygnowany i osamotniony, spędził Ś. ostatnie lata życia na podróżach między Krakowem, Warszawą, Wiedniem i Berlinem, wożąc «ogromne foliały» i usiłując bezskutecznie zainteresować matematyków swoimi odkryciami na temat kwadratury koła. Zmarł w r. 1790 najpewniej w Wiedniu (może w Skalbmierzu). Być może bratankiem Ś-ego był bratanek Tomasza, zmarły w Czarnkowie Wojciech Świątkowski.
Prodromus... Ś-ego został przełożony na język polski przez Zofię Krystynę Rederową i opublikowany ze wstępem Suchodolskiego pt. „Polski herold naukowej prawdy” (Wr. 1976). Fragmenty ukazały się w opracowaniu Mariana Skrzypka w serii „700 Lat Myśli Polskiej”, w tomie „Filozofia i myśl społeczna w latach 1700—1830. T. 1, Okres saski 1700—1763” (W. 2000).
Bibliogr. filozofii pol., I 151; Dawni pisarze pol., IV 221—2; Enc. kośc., XXVII 631; Enc. Org., XXIV 360; Enc. powsz. (PWN), XI 337; Encyklopedia filozofii polskiej, L. 2011 II; Estreicher, XXIX 40—1, XXX 80—1; Filoz. w Polsce. Słown., s. 396—7; Hist. nauki pol., VI; Janocki, Lexicon, cz. 2 s. 64, 197; Jocher, nr 1557; Nowy Korbut, VI cz. 1 s. 309; Podr. enc. kośc., XXXVII—XXXVIII 239; Słownik biograficzny matematyków polskich, Tarnobrzeg 2003; Słownik literatury polskiego Oświecenia, Wr. 1991; Szczepaniak J., Spis prałatów i kanoników kapituły katedralnej oraz kapituł kolegiackich diecezji krakowskiej (XVIII w.), Kr. 2008; — Bieńkowska B., Kopernik i heliocentryzm w polskiej kulturze umysłowej do końca XVIII wieku, Wr. 1971 s. 107—8, 188; Dianni J., Studium matematyki na Uniwersytecie Jagiellońskim do połowy XIX wieku, Kr. 1963; Dianni J., Wachułka A., Z dziejów polskiej myśli matematycznej, W. 1957; Filozofia i myśl społeczna w latach 1700—1830, W. 2000 I 430—2; Lang W., Z zagadnień historii walki z filozofią scholastyczną, „Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol.” T. 2: 1954 s. 371—438; Lemke H., Die Brüder Załuski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deutschland und Danzig. Studien zur Polnischen Frühaufklärung, Berlin 1958 s. 165; Łukaszewicz J., Historia szkół w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim, P. 1850 s. 41—2; Nowicki M., Działalność oświatowa i naukowa Akademii Lubrańskiego w XVII i XVIII w., P. 2011; Opałek K., Myśl Oświecenia w Krakowie, Kr. 1955; tenże, Oświecenie, w: Hist. nauki pol., II 282—3, 289; Ossoliński J. M., Wiadomości historyczno-krytyczne do dziejów literatury polskiej… Kr. 1822 III cz. 2 s. 252—9; Piech T., Zarys historii katedr fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, w: Studia z dziejów katedr Wydziału Matematyki, Fizyki, Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Red. S. Gołąb, Kr. 1964; Rostworowski E., Czasy saskie (1702—1764), w: Dzieje UJ, I; Skoczyński J., Woleński J., Historia filozofii polskiej, Kr. 2010; Smoleński W., Nowa filozofia w Polsce w. XVIII, „Bibl. Warsz.” 1891 t. 2; tenże, Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII. Studia historyczne, W. 1979; Stasiewicz I., Poglądy na naukę w Polsce okresu Oświecenia na tle ogólnoeuropejskim, Wr. 1967 s. 99—125, 141—9; Stopka K., Od założenia do schyłku XVIII w., w: tenże i in., Dzieje Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 2000 s. 47; Suchodolski B., Nauka polska w okresie Oświecenia, W. 1953 s. 41—3, 696; tenże, Studia z dziejów polskiej myśli filozoficznej i naukowej, Wr. 1959 s. 183; Tatarkiewicz W., Filozofia w Uniwersytecie Jagiellońskim od XVII do połowy XX wieku, w: Studia z dziejów Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Red. S. Mikucki, Kr. 1967; Tokarz W., Komisja Edukacyjna i Uniwersytet Jagielloński, W. 1924 s. 31; — Album stud. Univ. Crac., V 62; Gottsched J. Ch., Historische Lobschrifft des […] Herrn Christians […] Freyherrn von Wolf, Halle 1755 s. 92 supl.; Kołłątaj H., Stan Oświecenia w ostatnich latach panowania Augusta III (1750—1764), Oprac. J. Hulewicz, Wr. 1953; Pawiński A., Dzieje ziemi kujawskiej oraz akta historyczne do nich służące, W. 1888 V; Statuta nec non liber promotionum; Waryski W., Arcus triumphalis… (Cracoviae) 1745; — Arch. Kapit. Katedralnej w Kr.: Akta personalne brata Tomasza; Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Acta Episc., rkp. 96 k. 118, rkp. 98 k. 213v; Arch. UJ: rkp. 1 s. 386—7, rkp. 90, 91, 94, 95 (Kartoteka L. Hajdukiewicza); B. Jag.: rkp. 5359 t. 13 s. 109—14, rkp. 243 (Ordinatio Cursus Mathematici), rkp. 3316, 3417; — Informacje Marcina Bastera z Kr. na podstawie kwerendy w Arch. UJ (rkp. 23 s. 284, rkp. 66 s. 328—30, rkp. 94 s. 124, Akta Senatu, t. 5 s. 84, 94, Liber Promotionum, s. 408—9) oraz informacje Jacka Kowalkowskiego z P. na podstawie kwerendy w Arch. Archidiec. Pozn. (ks. CP 434 k. 117—17v).
Mieczysław Barcik